Hersentumoren kunnen worden onderscheiden in:
Hersenmetastasen zijn uitzaaiingen in de hersenen van kanker die ergens anders in het lichaam is ontstaan. Kanker begint meestal in een bepaald orgaan, bijvoorbeeld borstkanker in de borst en longkanker in de longen, en verspreidt zich via het bloed door het lichaam. Kankercellen stranden in de kleine bloedvaatjes van andere organen zoals de hersenen en groeien uit tot tumoren die klachten kunnen veroorzaken. Hersenmetastasen komen veel vaker voor dan primaire hersentumoren, in Nederland bij vele duizenden patiënten per jaar maar precieze aantallen zijn niet bekend. Hersenmetastasen komen nogal eens voor in de laatste levensfase van een patiënt met een voortgeschreden vorm van kanker.
Tumoren die regelmatig aanleiding geven tot hersenmetastasen zijn borstkanker, longkanker en kwaadaardige huidkanker (melanoom). Maar in principe kunnen alle vormen van kanker uitzaaien naar de hersenen.
Hersenmetastasen geven dezelfde klachten en verschijnselen als kwaadaardige primaire hersentumoren en ook bij hersenmetastasen zijn de verschijnselen afhankelijk van de plaats en de omvang van de tumoren:
Bij een patiënt die al bekend is met kanker, en die één of meer van bovenbeschreven symptomen heeft, wordt vaak gedacht aan een hersenmetastase. Op een CT-scan of een MRI van de hersenen is een metastase meestal te zien als een scherp begrensde, met contrastaankleurende ronde afwijking omgeven door hersenoedeem. Bij meer dan de helft van de patiënten worden meer dan één metastase gevonden.
Bij twijfel aan de diagnose, bijvoorbeeld als er maar één hersentumor te zien is, of als de patiënt niet bekend is met kanker of indien een eerdere kanker allang genezen is, is het nodig om de diagnose vast te stellen aan de hand van een stukje tumorweefsel. Dit tumorweefsel kan worden verkregen door een biopsie of door een operatieve verwijdering van de tumor. Onder de microscoop heeft een uitzaaiing de uiterlijke kenmerken van de oorspronkelijke kanker.
Soms wordt een afwijking in de hersenen gevonden waarvan de patholoog het op grond van het microscopisch onderzoek waarschijnlijk acht dat dit een metastase is. Als bij de patiënt tot dan toe nog geen kanker gevonden is, zal in dat geval in de regel onderzoek naar een primaire tumor worden verricht, en naar metastasen elders in het lichaam.
De keuze van behandeling van de patiënt met een hersenmetastase hangt af van de conditie en leeftijd van de patiënt en de actuele verspreiding van de oorspronkelijke kanker. De beslissing tot behandeling wordt, in overleg met de patiënt, genomen in een multidisciplinair overleg. Het doel van de behandeling is het verlengen van het leven, maar vooral het verbeteren van de kwaliteit ervan.
Bij een sterk vermoeden van hersenmetastasen wordt meestal begonnen met een behandeling met bijnierschorshormoon (dexamethason). Dit geneesmiddel vermindert de druk ontstaan door het hersenoedeem rond de metastasen en vermindert de klachten binnen enkele uren tot dagen.
Stereotactische radiotherapie is de behandeling van keuze bij een beperkt aantal relatief kleine hersenmetastasen bij een bekende primaire tumor. Hierbij worden kleine gebieden in de hersenen met hoge precisie bestraald tot een heel hoge dosis straling in één tot enkele bestralingen. De omgeving krijgt hierbij een geringe hoeveelheid straling. Als stereotactische bestraling slechts één keer wordt gegeven, spreekt men ook wel van stereotactische radiochirurgie. Dit kan met een lineaire versneller of een gamma-knife. Bij aanwezigheid van zeer uitgebreide hersenmetastasen wordt in uitzonderlijke gevallen nog gekozen voor bestraling van de gehele schedelinhoud in een kort bestralingsschema van 5 tot 10 dagelijkse bestralingen.
Chirurgische verwijdering van een metastase is zinvol indien er twijfel bestaat over de diagnose, wanneer er sprake is van slechts één hersenmetastase (of enkele), of om ernstige klachten door de tumor direct te verhelpen. Bij patiënten met meerdere metastasen in de hersenen, of bij wie de kanker ook elders in het lichaam actief is, is chirurgische behandeling doorgaans minder voor de hand liggend en heeft radiotherapie de voorkeur.
De rol van chemotherapie bij hersenmetastasen is beperkt. Dit komt omdat chemotherapie niet altijd goed in de hersenen kan aankomen door de beschermende bloedhersenbarriere. Bij bepaalde vormen van kanker (kleincellig longcarcinoom, borstkanker, kiemceltumor) wordt chemotherapie wel regelmatig voorgeschreven. Soms vindt verspreiding van kankercellen plaats via het hersenvocht naar de hersenvliezen: leptomeningeale metastasering. Ook in dat geval is chemotherapie een mogelijkheid.
De laatste jaren wordt steeds meer bekend over de moleculaire opbouw van hersentumoren en van kanker in de rest van het lichaam. Dit heeft kennis over het erfelijk materiaal (DNA) van tumorcellen en de stoffen in en rond de tumorcellen opgeleverd. Met deze kennis worden steeds meer nieuwe medicijnen ontwikkeld die specifiek gericht zijn tegen bepaalde eigenschappen van de tumor. Deze medicatie wordt daarom wel ‘doelgerichte’ (Engels: ‘targeted’) therapie genoemd.
Bij bepaalde vormen van kanker, zoals leukemie, longkanker, borstkanker en melanoom zijn al belangrijke resultaten geboekt met doelgerichte therapieën. Bij sommige tumoren, zoals melanomen, borstkanker en niet-kleincellige longkanker, kunnen deze medicijnen ook werkzaam zijn tegen hersenmetastasen. De medicijnen werken tegen een bepaalde moleculaire afwijking van een tumor; ze werken daarom alleen als de patiënt een tumor heeft die ook deze moleculaire afwijkingen heeft. Doelgerichte therapie is dus ook maatwerk.
Immuuntherapie is een behandeling die het afweersysteem stimuleert om kankercellen aan te vallen. Het afweersysteem gaat de kankercellen beschouwen als vreemde cellen, net zoals het dat doet met bacteriën en virussen. De afweercellen ruimen de kankercellen dan op. Immuuntherapie kan een gunstige werking hebben op uitzaaiingen in de hersenen. Dit is vooral het geval bij uitzaaiingen van longkanker of een melanoom. Of immuuntherapie aanslaat, is alleen vooraf niet goed te voorspellen.